12 lutego 1945 r. do Działdowa przybyła grupa operacyjna PKWN. Kartka z kalendarza

12 lutego 1945 r. do Działdowa przybyła grupa operacyjna Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego, która zaczęła organizować w mieście administrację miejską i powiatową. Na czele grupy stał Stefan Kłodziński, którego wyznaczono na starostę powiatowego oraz ppor. Zbigniew Gabiński wyznaczony na komendanta powiatowego Milicji Obywatelskiej.

Dnia 14 stycznia 1945 roku rozpoczęło się natarcie II Frontu Białoruskiego. Na kierunku Działdowa nacierała 48 Armia Polowa dowodzona przez generała lejtnanta N. Gusiewa. W wyniku tej operacji w nocy z 17 na 18 stycznia 1945 roku do Działdowa wkroczył wyzwalając miasto 29 Korpus Pancerny wchodzący w skład 48 Armii Polowej. Po wkroczeniu Armii Czerwonej powołano Komendanturę Wojenną, która sprawowała faktyczną władzę do kwietnia 1945 roku. Na komendanta wojennego miasta wyznaczono mjr W. Szitowa. W mieście zorganizowano przyfrontowy szpital wojskowy, na który zajęto budynek szpitala miejskiego, budynki szkolne, a także budynki prywatne. Szacuje się, iż około 50 proc. budynków w mieście zajęto na potrzeby Armii Czerwonej. Szpital przyfrontowy zlikwidowano w lipcu 1945 roku, a budynki przekazano władzom cywilnym miasta.

W koszarach Rosjanie utworzyli Obóz Nakazowo–Rozdzielczy Ludowego Komisariatu Spraw Wewnętrznych (NKWD). Do obozu zwożono Polaków z Pomorza, Warmii i Mazur oraz Mazowsza. W obozie osadzono także grupę kolejarzy z Działdowa, których aresztowano w trakcie zebrania zorganizowanego w jednym z mieszkań. Kolejarze zebrali się po to, aby omówić możliwość uruchomienia działdowskiego węzła kolejowego. Wielu więźniów z tego obozu zostało następnie wywiezionych w głąb Rosji. Obóz NKWD w Działdowie funkcjonował do połowy października.

Pobyt wojsk rosyjskich w mieście i powiecie źle zapisał się w pamięci mieszkańców i miejscowych władz. Organizująca się administracja miejska i powiatowa przedstawiała skargi Rządowi Tymczasowemu RP na zachowanie się wojsk rosyjskich na tym terenie. M.in. w memoriale sporządzonym w lutym 1945 roku przez grupę działaczy mazurskich, doniesiono władzom centralnym, że „wojska sprzymierzone po oswobodzeniu Działdowszczyzny rozstrzelały wielu mieszkańców, wśród których większość stanowili Mazurzy–Polacy”. We wsi Komorniki Rosjanie rozstrzelali rodzinę Pieszczków, w Pierławkach rodziców posła do Krajowej Rady Narodowej, Jerzego Burskiego. Wojewoda warszawski – Stanisław Mazur 9 marca 1945 roku informował władze, że „pijani żołnierze weszli nocą do jednego z domów w Działdowie i wymordowali wszystkich jego mieszkańców w liczbie 19 osób, w tym 6 Polaków i 13 Mazurów”. W sprawozdaniach lokalnych władz spotykamy również takie sformułowania: „zgwałcono większość kobiet (od dzieci do staruszek) po wsiach i w mieście”. Tzw. „grupa Karola Małłka”, działacze mazurscy, którzy przybyli na teren Działdowa pisali: „Kobiety mimo całodziennej pracy są w niektórych obozach (w powiecie działdowskim zorganizowano tzw. „obozy niemieckie”, w 2 których przetrzymywano ludność, która podpisała Volklistę) systematycznie gwałcone”. Obóz taki zorganizowano m.in. w Kisinach i o nim piszą wyżej wymienieni.

Wszyscy Polacy zobowiązani byli nosić na lewym rękawie biało–czerwone opaski. Napotkanego bez opaski legitymowali Sowieci i milicjanci. Gehenna ludności skończyła się po opuszczeniu Działdowa przez Rosjan w październiku 1945 r. W styczniu 1945 roku za zgodą komendanta wojennego, burmistrzem komisarycznym miasta, został nim Paweł Sowa, Warmiak, działacz plebiscytowy, potem oficer polskiego wywiadu. W czasie okupacji ukrywał się w Bagienicach w powiecie mławskim. 28 stycznia 1945 roku z inicjatywy pełnomocnika rządu przy komendanturze wojennej Jerzego Mrożka, w sali kina w Działdowie odbyło się publiczne zgromadzenie mieszkańców miasta. Zgromadzenie zorganizowano w celu wyłonienia tymczasowych władz administracji państwowej i samorządowej na terenie miasta i powiatu. Była to zapewne inicjatywa Rosjan, gdyż w zgromadzeniu uczestniczyli W. Szitow, komendant wojenny i jego zastępca Bajbakow i dwóch oficerów Wojska Polskiego.

W lutym 1945 roku w mieście zaczęła funkcjonować Miejska Rada Narodowa. Można uznać, że od momentu przybycia do Działdowa grupy operacyjnej PKWN poczynania związane z organizowaniem życia społeczno–politycznego w mieście i powiecie były prowadzone zgodnie z wówczas obowiązującymi zasadami tworzenia organów władzy i administracji na terenach wyzwolonych. Należy jednak pamiętać, że w świetle prawa wojennego całość władzy cywilnej i wojskowej na terenach przyfrontowych pełnili komendanci wojenni Armii Czerwonej. Na terenie powiatu działdowskiego komendantura wojenna funkcjonowała do kwietnia 1945 roku. W styczniu 1945 roku utworzono powiat działdowski, który wszedł w skład województwa warszawskiego

mgr Zbigniew Mogilnicki „Działdowo w latach 1945-1989”

(Na zdjęciu głównym budynek dawnych koszar wojskowych w Działdowie, podczas II wojny światowej obóz KL Soldau, gdzie od lutego do października 1945 r. Rosjanie utworzyli tam Nakazowo–Rozdzielczy Obóz NKWD / fot. Karol Wrombel)